İrade Sıfatını Nasıl Anlamalıyız, Allah-u Teâlâ’nın İradesi Mümkün Olan Şeylerde Nasıl Cereyan Eder?

Allah-u Teâlâ irade sıfatıyla muttasıftır. Bu sıfat Allah-u Teâlâ’nın zâtıyla kaimdir. إن ربك فعال لما يريد “Muhakkak ki senin Rabbin dilediğini (irade ettiğini) kesinlikle yapar.”80İrade sıfatı, mümkün olan varlığın (yaratılmış olanın) var oluşunu, zamanı ve mekânını ayarlayan, konumlayan, ona belli bir durum veren sıfattır. Zira varlığı mümkün olan mahlûkatın varlığı kendisinden ötürü olmadığı için, bulundukları zamana ve mekâna ait kılan bir yaratıcı olması gerekir. Önceki asırlarda yaşayanları o asra, şimdiki asırda yaşayanları bu asra koymayı takdir etmesi bizzat onun irade sıfatıyladır. Nasıl ki, Allah-u Teâlâ ’nın ilmi, ezelde eşyaya ve var olacak her şeye taalluk ettiyse (ki bundan dolayı Allah-u Teâlâ, ezelde her şeyi bilir diyoruz), Allah-u Teâlâ’nın irade sıfatının da belli bir şeyi belli bir zamanda ve mekânda var etme, yok etme ile taalluku ezelde olmuştur. Şöyle ki, Allah-u Teâlâ için ne yeni bir ilim olmuş ne de yeni bir irade var olmuştur. Zaten böyle olsaydı Allah-u Teâlâ’nın zâtının hâdise (sonradan olana) mahal (alakalanılan yer) olması gerekirdi. “Peki, bu sıfat ezelde taalluk ettiyse, âsi neden isyanından dolayı sorumlu tutuluyor?” denecek olsa şöyle denir: “Allah-u Teâlâ’nın âsinin isyanını irade etmesi ve yaratması yani o isyanı belli bir zaman ve mekâna ait kılması, o isyana razı olduğundan değil, ezelde kulun kendi iradesiyle böyle bir isyanı yapacağını bilmesinden ve o ilme muvafık olarak yine ezelde o kul için o isyanı irade etmesinden dolayıdır.” Şöyle denilemez; “Allah-u Teâlâ irade etmeseydi, o kul da onu yapmazdı. “ Zira; irade sıfatının taallukları ilim sıfatına muvafık olur. Allah-u Teâlâ ilmi ezelisinde o kulun o isyanı yapacağını bilmiştir. Bu durumda irade ilme tabi olarak ona muvafık olmuştur. Böyle olunca, Allah-u Teâlâ ezelde bilmeseydi, o kul da isyan etmezdi şeklinde getirilecek bir itiraz yersiz olacaktır. Çünkü Allah (celle celâluhû) ilim sıfatıyla, başka bir şeyle alakası olmadan malumatı ezelde bilir ve bildiği şeyde kesinlikle onun bildiği gibi olur. Çünkü Allah’ın (celle celâluhû) ilminde yanılma yoktur. Bilmek zorlayıcı bir sıfat değil, olacak olanın üzerindeki örtüyü kaldırıcı keşfedici bir sıfattır. Burada görülüyor ki ilim sıfatı kesinlikle zamansal olarak değil de rütbe bakımından irade sıfatının önündedir. İrade de aynı şekilde rütbe bakımından kudret sıfatının önündedir. Çünkü kudret sıfatı da irade sıfatına muvafık olarak eşyaya tesir eder. Yani kudretin tesiri iradenin dışında olmaz. Âlemde mevcut ne varsa Allah-u Teâlâ’nın iradesi ona taalluk ettiği için var olmuştur. Allah-u Teâlâ’nın iradesi olmadan bir yaprak dahi kımıldayamaz. Onun irade ettiğine engel olacak hiçbir kuvvet yoktur. İnandık ve tasdik ettik ya Rab!