Kibrin aklî, şer’î ve âdî (adet ve örfe göre) olmak üzere üç çeşit ilacı vardır. Aklî olarak kibrin ilacı, kişinin tüm tesiratın Allah-u Teâlâ’nın kudretinde olduğunu bilmesi ve kendi adına ne zarar ne de faydaya mâlik olmadığını bilmesidir. Akıllı bir kimse kibirli olmaz. Çünkü güçlü de zayıf da, mertebesi yüksek olan da alçak olan da Allah-u Teâlâ’nın yanında eşittir. Üstünlükleri ancak takvadadır. Şer’î olarak kibrin ilacı ise Mütekebbir olan Allah-u Teâlâ’nın kibir sıfatını kulların kullanmasıdır. Bu Allah-u Teâlâ’ya karşı çıkmaktır. Mevlâ’sına karşı çıkan kişi de zahirde ve batında rahat bulamaz. Ve Allah-u Teâlâ’nın kibirli olan bu kimseye azap tehdidi vardır. Âdî olarak kibrin ilacı ise kişinin aslını bilmesidir. Bir damla sudan yaratılan, kan pıhtısı olan, hayız kanları içinde bulunan, bir süreliğine de olsa dışkısını ve hacetini kontrol edemeyen, eli ile dışkısını temizleyen, her şeyin sonunda da kokan bir ceset haline gelen biri olduğunu bilmesidir.

Eğer gıybet edildiği ona ulaşmazsa helallik alınması gerekmez pişman olmak ve tevbe-istiğfar etmek yeterlidir. Çünkü sözü ona ulaştırmak daha fesada sebep olur böylece iki zarardan daha hafif olan tercih edilir. Eğer gıybet ona ulaşmış ise gıybet ettiği şeyin tamamını ona söylemeli ve özür dileyip helallik almalıdır. Ancak söylemesi fitneye sebep olacaksa söylemez. Gıybet edilen kişi öldüğünde varislerinden helallik alınması gerekmez. Birisi gıybet edildiğinde daha ona ulaşmadan tövbe edilse yeterlidir. Daha sonra o kişiye gıybet ulaştığında nasıl davranması gerektiğinde ihtilaf vardır. Bazı âlimler “tövbesi yeterlidir” demişlerdir. Bazıları ise bildirmesi gerek demiştir. İmam-ı Şa’ravî (rahimehullah) şöyle demiştir: üzerinde insanların mal veya rıza hakkı olduğunu ancak bu insanlarla helalleşmesi mümkün olmayanların her gece huzur üzere on iki kere ihlas suresi, birer kere Felak ve Nas surelerini okuması ve sevabını onlara hediye etmesi gerekir.

Kim olduğu anlaşılmadan söylendiğinde gıybet olmaz. Kimden bahsettiğini bilen kişilerin yanında gıybet ettiği kişinin adını söylemese dahi gıybet olur. İsmini söyleyerek gıybet etmenin câiz olduğu yerler sekiz tanedir: Engellemeye gücü yeten birisine zâlimi şikâyet etmek için, Münker bir şeyi değiştirmeye yardım isteme anında, Müftüye fetva sorarken isim vermeden durumu anlatamıyorsa “Falanca bana şöyle, şöyle yaptı. Bunun hükmü nedir?” gibi, Müslümanları şerden uyarmak için. Mesela, hadis râvilerinin güvenilir olup olmadıklarını belirlemek için hatalarını anlatmak gibi, Dünürlük, ticaret veya yolculuk gibi birlikte iş yapacağı kişileri istişare yapan kişiye kusurları anlatmak, Fasık birisinin açıkça işlediği günahlar. Gizli olanlar değil, Birisini tarif etmek amacıyla “kısa boylu olan Ahmed” vb. lakapları kullanmak. Birisine şefkat duyma anında, öfke olmadan onun durumuna önem göstermek ve haliyle ilgilenmek için maddi-manevi kötü durumunu söylemek.

Şer’an kötü olan hasletlerden sakınmamız gerekir. Bunlardan bazıları şunlardır. Zulüm, haksızlık, yolu kesmek, aldatmak, yalan söylemek, yalakalık yapmak, kendini beğenmek (ucb), kibir, hased, riya, münakaşa, cedel... Velhasıl şeriatın kötü gördüğü her haslet kötü haslettir. Bizlerin de bu hasletlerden sakınmamız gerekir.

Ucb, kişinin yaptığı ibadeti görmesi ve bununla kendini büyütmesidir. Örneğin, âbidin ibadetini beğenmesi, âlimin ilmini beğenmesi gibi. Ucb, haramdır ancak taatlara engel değildir. Yani ibadetin sıhhatini bozmaz. Bazıları bozduğunu da söylemiştir. Muhakkik âlimlerin tercihine göre ibadetin sıhhatini bozmaz ancak gelen sevabı siler. Kendini beğenmedin kurtulmaya yardım eden şeylerden birisi de peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)’in ucbun amelin sevabını bozduğunu haber verdiğini düşünmektir. Eğer nefis yaptığı bir ameli beğenirsen ona şöyle demelidir: عوضك الله في العمل خيرا “Allah-u Teâlâ amelde sana daha hayırlısını versin.” Ayrıca kabul olunup olunmadığını bilinmeyen amellerde ucba düşmenin ne mânası vardır?

Sigara içen birisine “sigara içiyor musun?” Denildiğinde, şu an içmediğini kast ederek “içmiyorum” demesi gibi sözler hakkında iki görüş vardır. İhtiyaç olmadan haram diyenler vardır. Çünkü sözünden yalan anlaşılmaktadır. Diğer bir görüşe göre ise haram değildir. Çünkü sözün doğru olması da muhtemeldir.

Hasedin ilacı Allah-u Teâlâ’nın bu kimselere vereceği azâbı düşünmesidir. İyiliklerinin yok olacağını görmesidir. Büyüklerimiz “Hased eden kişi efendilik konumuna asla ulaşamaz” demişlerdir. Hased için en iyi ilaç, hased ettiği kişiye dua etmesidir. Onun adına hayır işlemesidir.

Tasavvuf, kalbi ve diğer hisleri ıslah edecek usullerin bulunduğu ilimdir. Tasavvuf kal (söz) ilmi değil hâl (davranış) ilmidir. İnsanların itikatlarını saf hale getirmenin ve amelleri tam bir şekilde yapmanın adıdır. Tasavvuf şeriattan gayrı bir şey değildir. Şeriatı kalben yaşamaktır. Örneğin şeriat bizlere dilimiz ile yalan söylememeyi emreder. Tasavvuf ise yalanı dilden arındırmakla beraber kalpten arındırmayı emreder. Şeriat zahire, tasavvuf ise zahir ile beraber batına bakar. İmam Gazâli (rahimehullah) tasavvufu tanımlarken: “Kalbi halisane bir şekilde Allah-u Teâlâ’ya yöneltmek ve Allah-u Teâlâ’nın dışındaki şeylerin ne zararı ne de faydası olmadığına inanmaktır” demiştir. Tasavvufa girenlere sofi denir. Suf Arapça’da yün demektir. Eskiden sofilerin adetlerinden biri de vücutlarına eziyet verip, kendilerini dünya zevklerinden uzaklaştırarak dünyaya dalmaktan alıkoymak için yamalı ve yün kıyafet giymekti. Bu sebepten ötürü sofi dendiği söylenir. Ancak bu usul sonradan terk edilmiştir. Ariflerden biri “eğer yün giymekle sofi olunsaydı koyunlar peygamber olurdu” demiştir. Ve böylelikle sofilerin yün kıyafet giymesi gerektiği iddiasını çürütmüştür. Tercih edilen görüşe göre “sufi” kelimesi “saf ve duru olmaktan gelir” Çünkü hakiki sofiler tüm benlikleriyle saf ve duru bir şekilde kendini Allah (celle celâluhû) yoluna adamışlardır. Meşhur sofilerden Yunus Emre (kuddise sirruh) şöyle demiştir: “Dervişlik olaydı taç ile hırka Biz dahi alırdık otuza kırka.” Yunus Emre Hazretleri bu şiirinde dervişliğin dış görünüşe bağlı olmadığını söylemek istemiştir. Sehl bin Abdullah (rahimehullah) sufi kimseyi tanıtırken şöyle demiştir; Sufi bulanıklardan duru olan, ibretlerle dolu, insanlardan Allah-u Teâlâ’ya sığınmış, kendi yanında altın ile çamurun değeri aynı olandır.